طاق بستان و داستان سنگ نگاره هایش - مجله باهام

تا قبل از قرن چهارم میلادی بیشتر ساخت و سازهای ساسانی در ایالت فارس انجام می شد اما از زمان اردشیر دوم به سمت کرمانشاه و طاق بستان معطوف شد. ارزش سنگ نگاره های طاق بستان فقط مربوط به قدمت تاریخی آن که به زمان ساسانیان برمی گردد، نیست بلکه جزییات معماری این بنا در ساخت طاق ها و تفکر مهندسان آن موقع در انتخاب منطقه طاق بستان برای پیاده سازی این اثر و همینطور سبکی که حجاری در دل این کوه اجرا شده و نقش های کنده شده در دل کوه که تا امروز از گزند تخریب طبیعی دور مانده همگی از شگفتی های طاق بستان هستند. روش و ابزارهای حفاری و پرداخت سنگ آهک برای ماندگارسازی بیشتر در طاق بستان قابل تامل است. تمامی علوم از زمین شناسی، مکانیک و مهندسی سنگ، هوازدگی و هیدرولوژی و ترمومکانیک تا مکانیک علومی و معماری در ساخت طاق بستان اثر گذار بوده اند.

از دیگر دلایل اهمیت طاق بستان این است که سنگ نگاره شکارگاه سلطنتی طاق بستان اولین تابلوی سنگی با رعایت قواعد و اصول نقاشی در دنیا است؛ در حجاری خسرو سوار بر شبدیز اینطور بنظر می آید که اثر از روی نقاشی، نقش شده. بخش دیگری از طاق عظیم صحنه شکار گراز زا خواهید دید که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ نگاری است؛ در سبک هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

همچنین در طاق عظیم آثاری از زنان موسیقی دان دیده می گردد که مشغول نواختن چنگ و سازهای بادی هستند. در قسمتی دیگری از طاق عظیم صحنهٔ شکار گراز به چشم می خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ نگاری به شمار می رود که در سبک هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

کارکرد طاق بستان چه بوده؟

در خصوص کاربری طاق بستان هنوز نظر دقیقی به دست نیامده، بعضی از محققین معتقدند این بنا یادبود الهه آناهیتا است. آناهیتا ایزد بانوی، آب های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است. اما بعضی دیگر بر اساس نوشته های به جا مانده از مورخین آن را کاخ نا تمام خسرو پرویز می دانند.

طاق بستان ثبت دنیای شده است؟

متاسفانه طاق بستان سالهاست در آرزوی ثبت دنیای شدن است. سال 2007 خانم ملیحه مهدی آبادی، مدیر سایت طاق بستان، کوشش بسیاری کرد و کتیبه بیستون ثبت دنیای شد. بسیاری در انتظار ثبت سایت طاق بستان بودند اما تا امروز با وجود کوشش ها به دلیل ساخت و سازهای بسیار زیاد در عرصه و حریم طاق بستان، ثبت دنیای این اثر محقق نشده است.

بخش های مختلف طاق بستان کدامند؟

طلق بستان از سه بخش عمده تشکیل شده. طاق بستان دو ایوان اصلی دارد. دو طاق به هم متصل هستند و از جنس سنگ خام خاکستری رنگ در دل کوه حفر شده اند. در تمام این سال ها گیاه و جلبک روی این سنگ ها رشد ننموده و یکی از نکات قابل توجه در انتخاب مواد اولیه را نشان می دهد. مجموعه زیبای طاق بستان با سه بخش اصلی اش یکی از زیبا ترین آثار به جا مانده از دوران ساسانی است.

سه بخش اصلی مجوعه طاق بستان شامل موارد زیر است:

• طاق عظیم طاق بستان که به ایوان عظیم هم شهرت دارد. مربوط به زمان پادشاهی خسروپرویز و در سال های 590-628 میلادی است.
• طاق کوچک طاق بستان که ایوان کوچک هم شهرت دارد، تصویر برجسته شاپور سوم در سال های 380-383 میلادی است.
• نقش برجسته یا کتیبه تاج گذاری اردشیر دوم مربوط به سال های 380- 383 میلادی.

همه نقش هایی که روی کتیبه ها و سنگ های مجموعه طاق بستان حک شده با چنان ظرافت و دقت استادانه ای شکل گرفته که می توانید همه جزییات را در آنها ببینید.

طاق عظیم، تاج گذاری خسرو پرویز

مهم ترین اثر در طاق بستان، طاق عظیم با سنگ نگاره تاج گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای تقریبا مربعی حدود 8 متر در 8 متر است. با ارتفاع حدود 12 متر. کناره ورودی طاق، سنگ نگاره ای از فرشتگان بال دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش های فیل، اسب و قایق خواهید دید که نمادی از مراسم بزم و شادی در آن روزها بوده است. در سترگ ترین طاق، سه تندیس مشاهده می گردد. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب هاست و نمود خرمی و سرسبزی. در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر واقع شده است. فروهر تاجی کنگره دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یکسان است. هر دوی آن ها شلواری چین دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. هم چنین هر دو دارای کمربند و دست بند هستند. درسمت چپ شاه، میترا واقع شده است.در زیر نقش تاج گذاری خسرو پرویز سواری زره پوش سوار بر اسب واقع شده است.

نقش برجسته تاج گذاری اردشیر دوم در طاق بستان

این نقش برجسته نخستین نقش برجسته طاق بستان است که در کنار طاق کوچک واقع شده است. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد. در این صحنه، شاه ساسانی (اردشیر دوم) به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را از اهورا مزدا می گیرد، درحالیکه زرتشت یا بقولی میترا با هاله ای از نور در سمت چپ، پشت سر او واقع شده است. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده است واقع شده است. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته شده است. وی گوشواره ای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یک ردیف مهره های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، وهومن (بهمن) بوده است چه در گزیده های زاتسپرم می خوانیم: وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی پایان بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه 246)؛ لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم امشاسپند وهومن است. در تصویر زیر اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او است.

طاق کوچک، مراسم تاجگذاری شاهپور دوم و سوم:

طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج گذاری اردشیر دوم و طاق عظیم واقع شده است که دارای فضای مستطیل شکل حدود 5 در 5 است و مراسم تاج گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه ها به خط پهلوی کتیبه ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:

برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور سوم (13 سطر در پهلوی)

این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،

فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،

نوۀ خدایگان هرمز شاهنشاه

برگردان سنگ نبشتۀ شاهپور دوم (9 سطر در پهلوی)

این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد.

فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،

نوۀ خدایگان نره شاه شاهان

سنگ نگاره دوره قاجار در طاق بستان

در بخش بالایی دیوار سمت چپ ایوان عظیم، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. کمربندی به کمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می گردد. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.

در کنار اوشعری از بسمل شاعر کرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر کوه طاق بستان را به کوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه نموده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی نموده است.

در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاج جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن گشاده بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش محد حسین میرزا نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.

در جلوی محمد علی میرزا، آقا غنی به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شکلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.

در سمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع کبودخانی برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقا غنی - خواجه باشی محمد علی میرزا - و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.

کرمانشاه در بهار دیدنی است. پیشنهاد می کنیم برای دیدنی های کرمانشاه و البته طاق بستان زیبا حتما در نیمه اول سال به این دیار سفر کنید.