مقصران اصلی آب گرفتگی شهرها چه کسانی هستند؟ - مجله باهام

به گزارش خبرنگاران، این مسائل پیش آمده ناشی از بارش باران های سیلابی همواره انتقادهایی را از سوی شهروندان در فضاهای مجازی به دنبال داشته است.نوک تیز این نقدها اما همواره مورد توجه مدیریت شهری بوده و هست و بعضی معتقدند که شهرداری بایستی برای برطرف این موضوع اقداماتی موثرتر انجام دهد. اگرچه این انتقاد کاملاً به جا است و بایستی مدیران شهری برای حل مشکل آبگرفتگی در شهرها چاره ای بیاندیشند، اما در این میان بعضی کارشناسان به رفتارهای نادرست بعضی شهروندان در کنار عدم رعایت جزییات اجرایی عناصر شهری اشاره می نمایند و معتقدند در بعضی مواقع این مردم هستند که بازیگران اصلی این عرصه می شوند.

پدیده آبگرفتگی در شهرها و راه کارهای مقابله با آن موضوعی است که با مصطفی بهزادفر عضو هیأت علمی دانشگاه علم وصنعت ایران درباره آن به بحث و گفت وگو نشسته ایم.

او در این گفت وگو دلایل اقلیمی و زیست محیطی آبگرفتگی در شهرها و معابر شهری را تشریح و همچنین به مسائلی چون تکنیک شهرسازی، عدم رعایت جزییات اجرایی نیز اشاره نمود. این استاد دانشگاه اما در کنار این موارد به موضوع دیگری نیز می پردازد و معتقد است که بعضی از این مسائل نیز به موضوعات فرهنگی باز می گردد و ناشی از رفتارهای نادرست در شهر است یعنی گاهی به طور خاص مردم بازیگران اصلی هستند. یعنی زباله های خود را در خیابان و جوی می اندازند و بعضاً بعضی رفتگران نیز برای تسهیل کار خود این زباله ها را به زیر پل ها راهنمایی می نمایند و در نهایت هنگام بارندگی شدید این زباله ها باعث ایجاد سیلاب های مقطعی می شوند.

مشروح گفت وگوی خبرنگاران با دکتر مصطفی بهزادفردر پی می آید:

ـ آیا پدیده آبگرفتگی معابر و سیلابی شدن خیابان ها که در بعضی از روزهای سال با بارش باران شاهد آن هستیم، پدیده جدیدی است؟

آبگرفتگی موضوع جدیدی نیست و به معنی هدر رفت آب باران هم نیست. آبگرفتگی به مسائل متعددی چون تکنیک ساماندهی معابر، ساماندهی آب ها، شبکه فاضلاب و تاسیسات و حفظ محیط زیست شهری وابسته است. به طور اصولی هنگام بارندگی جریان های آب در جهت طبیعی آبراهه ها حرکت می نمایند و پس از آن به طرف رودخانه ها و سپس دریاها می روند و یا جذب زمین می شوند.این جریان طبیعی همواره اتفاق می افتاد اما این روزها با گسترش پدیده شهرنشینی و عدم رعایت بعضی نکات زیست محیطی بیشتر شاهد تغییر این فرآیند طبیعی هستیم.

ـ علت اصلی آبگرفتگی معابر به هنگام بارش باران در بعضی از شهرها چیست؟

بخشی از این موضوع به سازوکارهای اقلیمی باز می گردد.به طور مثال در اقلیم مدیترانه ای همواره جریان طبیعی بارندگی متعادل بوده و قابل پیش بینی است. از طرفی شدت و ضعف هم ندارد.اما در اقلیم های استوایی و گرم و خشک جریان های جوی افراط و تفریطی بوده و هست.در اقلیم های گرم وخشک بارش ها گاهی به صورت رگبار می گردد و چون زمین خشک بوده و پوشش گیاهی مناسبی وجود ندارد این باران ها موجب سیل و در نهایت تخریب می شوند.

اقلیم کشور ما نیز به جز بخش های شمالی گرم و خشک است.گاهی بارش هایی پیش بینی نشده ای داریم که منجر به پدیده آبگرفتگی در معابر و جاری شدن آب در خیابان ها می گردد.از طرفی متوسط بارندگی درکشور زیاد نیست. متوسط بارندگی در حوزه تهران کمتر از 250 میلی متر است. این امر نگرانی گسترده ای برای جذب آب باران ایجاد نمی کند مگر اینکه تغییرات اقلیمی باعث بارش رگباری شدید و تخریب محیط گردد ولی به هر حال، این بارش ها جذب می شوند و مسئله ای در جذب طبیعی وجود ندارد. اما این سازوکار جذب می تواند راهنمایی شده تر باشد.

موضوع دیگر حائز اهمیت وضعیت توپوگرافی کشور است؛ وجود ارتفاعات زیاد. استرالیا کشوری است 5برابر وسعت ایران ولی بیشترین ارتفاعش از سطح دریا 400 متر است. در حالی که کشور ما دارای ارتفاعات 4هزارمتر و بیشتر نیز هست. یعنی ما واجد جغرافیایی دو عارضه متنوع هستیم که می تواند در رابطه با جریان آبهای سطحی مسئله ساز باشد.

ـ در بخشی از صحبت هایتان به این موضوع اشاره نمودید که گسترش شهرها مانعی برای جذب آب باران است، میان این دو موضوع چه ارتباطی وجود دارد؟

طبیعتاً هرچه که سطح مصنوع شهرها (ساختمان، بناها، کفپوش و…) بیشتر گردد، سطوح غیر قابل جذب نیز بیشتر می شوند.در گذشته سطوح غیر قابل جذب کمتر بود به علاوه امروزه با گسترش سطح شهرها موانع برای جذب آب باران به زمین نیز بیشتر شده است.به طورمثال کف آسفالت، بتن و نظیر این ها مانع از جذب آب شده و می تواند مسائلی در این زمینه ایجاد کند.

ـ با این تفاسیر نقش شهرسازان و طراحان شهری در این میان کجاست؟

طراحان شهری و شهرسازان در این زمینه نقش مهمی دارند و آن هم توجه به مسائل تکنیکی در طراحی و اجرای جزییات شهری است.به طور اصولی در طراحی شبکه راه های شهر شیب رعایت می گردد؛ به طوری که آب های سطحی به راحتی راهنمایی شوند و جریان داشته باشند؛امامسئله ای که وجود دارد این است که در فعالیت های اجرایی برای ساخت جوی ها، جداول و خیابان ها در شهرها کیفیت ساختمانی لازم اعمال نمی گردد یعنی شیب کلی رعایت می گردد، اما به جزییات توجه کافی نمی گردد. همین عدم توجه کافی به جزییات اجرا مشکل آفرین است و این موضوع تقریباً در همه شهرها فراگیر است و در نهایت باعث می گردد یک بارندگی مسائل زیادی را برای مردم شهر ایجاد کند.البته ناگفته نماند که بعضی از این مسائل نیز به موضوعات فرهنگی باز می گردد و ناشی از رفتارهای نادرست در شهر است و گاهی به طور خاص مردم بازیگران اصلی هستند.

ـ منظور از بازیگران اصلی چیست و چگونه مردم با رفتارهای نادرست بر این موضوع دامن می زنند؟

در پاسخ به این سوال می توان گفت ما در شهرها با موضوعی چون ریختن زباله سروکار داریم.جدای جدول بندی وطراحی مناسب جوی، گاهی اوقات بعضی افراد زباله های خود را در خیابان و جوی می اندازند و بعضاً بعضی رفتگران نیز برای تسهیل کار خود این زباله ها را به زیر پل ها راهنمایی می نمایند و هنگام بارندگی شدید این زباله ها باعث ایجاد سیلاب های مقطعی می شوند پس حتی اگر همه عناصر و ابعاد شهری هم به درستی طراحی شوند نمی توان تا زمانی که مردم رعایت ننمایند از مشکل دوری گزید.

در حقیقت این فرهنگ باید در میان مردم جا بیفتد که به هیچ عنوان نباید زباله در خیابان ریخته گردد زیرا این زباله ها علاوه بربند آوردن آب راه ها، مسائل محیط زیستی هم ایجاد می نمایند.البته این موضوع معظل جهانی است و بایستی کلان تر به آن نگاه کرد.

فاضلاب شهری می تواند بخشی از آب های سطحی را در خود جای دهد

ـ چگونه می توان آب های سطحی را جمع آوری کرد؟

سه راه برای جمع آوری آب های سطحی وجود دارد: یکی از آنها ایجاد جهتهای دفع آب های سطحی به صورت جوی و جدول و راهنمایی آب های سطحی به پایین ترین سطح و در آنجا جمع آوری به صورت حوضچه و یا راهنمایی برای جذب در اراضی است. دومین راه ایجاد سامانه فاضلاب شهری است. آب های سطحی در نقاطی وارد سامانه فاضلاب شهری می شوند و باید شرایطی فراهم گردد که این آب ها با خودشان زباله نداشته باشند تا شبکه فاضلاب دچار مشکل نگردد. شبکه فاضلاب یکپارچه در تهران هنوز کامل نشده است و اگر کامل گردد و به بهره برداری برسد می تواند بخشی از مسائل را در این زمینه حل نماید. البته ایجاد شبکه فاضلاب یکپارچه شهری هم تاحدی می تواند این نوع آب ها را در خود جای دهد.

راه چاره سوم نیز ایجاد چاه های جذبی است. معمولاً در کوچه های بن بست که شیب نامتقارنی دارند یا به طور عام در فضاهایی که این امکان وجود دارد از چاه های جذبی استفاده می گردد. این چاه ها در وسط کوچه ها حفر می شوند. چاه های جذبی یکی از عناصر یاری نماینده هستند که آب های روان را به سمت سفره های زیرزمینی راهنمایی می نمایند. راه دیگری نیز برای راهنمایی و جمع آوری آب های سطحی وجود دارد.دردنیا آب بارانی که روی ساختمان ها می ریزد جمع آوری شده و برای آبیاری فضای سبز و باغچه و نظیر اینها به کار گرفته می گردد.البته این موضوع هنوز در ایران جا نیفتاده است.

راهنمایی آب های رود دره ها به نقاط تعیین شده

ـ به نظر شما رود دره ها چقدر می توانند در راهنمایی آب های سطحی نقش بازی نمایند؟

ما در تهران 7الی 9 رود دره داریم. به وسیله این رود دره ها می توان آب های سطحی که از کوهستان البرز سرازیر می شوند را به سمت جنوب و به حوضچه هایی تعیینی راهنمایی کرد. از طرفی بیشتر بارندگی ها در مناطق شمالی شهر و در بالای محور رسالت و حکیم و رخ می دهد و بعد از آن شدت بارندگی کم می گردد. از ارتفاعات شمالی تهران تا شهری ری حدود هزارمتراختلاف ارتفاع وجود دارد. این اختلاف ارتفاع باعث می گردد بارندگی بیشتری در آن محدوده داشته باشیم بنابراین اگر می توانستیم آنها را به سمت مسیل های موجود راهنمایی کنیم بسیاری از مسائل حل می شد.

ـ تجارب جهانی در زمینه ساماندهی آب های سطحی به چه صورت است و شهرهایی مانند لندن که تجربه موفقی در ساماندهی آب های سطحی دارند چه اقداماتی انجام داده اند؟

شهرلندن سامانه فاضلاب بسیار قدیمی دارد و بخشی از آب های سطحی به وسیله همین سامانه فاضلابی جذب می شوند.از طرفی جهتهایی برای راهنمایی آب های سطحی نیز تعبیه شده است و شبکه راه ها از نظر جزییات بسیار دقیق هستند. در کنار این موارد نیز مخازن کوچک محلی در شهرتعبیه شده که آب باران را جمع آوری می نمایند و در مقیاس محلی برای آبیاری فضای سبز خانه ها و پارک ها استفاده می شوند بنابراین می توان گفت رویکرد آنها در این زمینه در مقایسه با ما بسیار متفاوت است.

راه کارهای ساماندهی آب های سطحی

ـ چه راه کاری برای حل این موضوع پیشنهاد می کنید؟

مشکل اصلی ما اجرای درست جزییات در طراحی جوی، جدول، کف سازی خیابان و معابر، شیب بندی و اجرای درست آنها است. در حقیقت ما با عدم اجرای درست جزییات طرح ها در بسیاری از مواقع روبرویم، که بایستی در درجه اول به این موضوع توجه گردد. همچنین بهره گیری از سیستم های ساماندهی آب های سطحی به صورت پیوسته و هماهنگ به نحوی که همه آبهای سطحی با شیب بندی درست به سمت کم شیب ترین قسمت شهر راهنمایی شوند؛ پس از آن، تعبیه حوضچه ها میانی یا مخازن در شهرهای بزرگ و تعبیه حوضچه های متمرکز از اقداماتی است که می توان برای بهبود وضعیت انجام داد. از طرف دیگر ایجاد شبکه یکپارچه فاضلاب شهری نیز می تواند تا حدودی جریان آب های سطحی را در خود جای دهد، البته شبکه فاضلاب نیز ظرفیتی دارد و این موضوع همیشگی نیست.

در مرحله آخر نیز می توان به برنامه ریزی برای جمع آوری و دفع آب های سطحی در مقیاس محلی و ناحیه ای، به علاوه دفع آب های سطحی در مقیاس ساختمان ها نیز توجه کرد. به طوری که وقتی بارندگی صورت می گیرد در ساختمان ها مخازنی وجود داشته باشد که این آبها را جمع آوری کند و برای مصارف موضعی استفاده گردد. در آینده با کمبود آب در شهرها روبرو خواهیم بود و جمع آوری به موقع این آب ها می تواند از تبخیر سریع آنها جلوگیری کند. یعنی اگر بتوانیم در تک بناها از بام استفاده کنیم و به سرعت آب ها را جذب و جمع کنیم تبخیر کمتر و بهره برداری از آب بیشتر خواهد شد، البته نباید این موضوع را نیز فراموش کرد که تمام این موارد در کنار تغییر رفتارهای نادرست امکان پذیر خواهد شد.