بیماری طاعون؛ علل، نشانه ها و راه های پیشگیری و درمان آن - مجله باهام

طاعون چیست؟

طاعون یا مرگ سیاه، یک نوع بیماری عفونی باکتریال است که توسط گونه ای باکتری میله ای شکل و گرم منفی موسوم به یرسینا پستیس ایجاد می گردد. این بیماری به رغم توسعه دانش پزشکی همچنان به صورت آندمیک در گوشه و کنار جهان دیده می گردد و الگوی انتقال آن عمدتاً بین جوندگان کوچک و حشره کک است و اگر انسان نیز در سیکل انتقال قرار بگیرد، آلوده می گردد. با اینکه طاعون یکی از قدیمی ترین بیماری های شناخته شده به حساب می آید، اما عامل این بیماری در سال 1894، پس از سال ها پژوهش، توسط الکساندر یرسین در انستیتو پاستور کشف شد و چند سال بعد انتقال آن به انسان از طریق کک به اثبات رسید. این بیماری شدید در طول تاریخ خسارات جانی و مالی اسف باری در سراسر جهان را پدید آورده است، اما علی رغم رشد دانش پزشکی و وجود درمان های اثر بخش، کارشناسان بر این باورند که احتمال وقوع همه گیری این بیماری همواره وجود دارد. نکته حائز اهمیت در خصوص بیماری طاعون این است که در گذشته از باکتری عامل این بیماری در حملات بیوتروریستی استفاده شده است، بنابراین احتمال استفاده مجدد در این حملات در آینده وجود دارد. در عین حال، در ماداگاسکار (جنوب شرقی آفریقا) انواعی از باکتری مقاوم به آنتی بیوتیک ها شناسایی شده که لزوم توجه بیشتر به این بیماری را مطرح نموده است؛ بنابراین علی رغم وجود درمان موثر برای طاعون، این بیماری می تواند مجدداً یک همه گیری، به ویژه در مناطق خاموش (مناطقی که قبلا درگیر همه گیری این بیماری بودند) را پدید بیاورد.

عامل بیماری طاعون چیست؟

عامل طاعون، باکتری یرسینا پستیس (Yersinia Pestis) است و توسط برخی جوندگان وحشی مثل موش صحرایی، خرگوش، گربه خانگی، موش، موش خرما، سنجاب زمینی و صخره ای منتقل می گردد. موش صحرایی در فراوری و انتشار طاعون نقش مهمی دارد و کک های این موش بیماری طاعون را به انسان انتقال می دهند. در ایران تا به امروز 13 نوع کک، جوندگان وحشی در شهر های مختلف شناخته شده است که می توانند بیماری طاعون را منتقل نمایند. مثلاً کک موش وقتی از بدن موش خون را می مکد می توان خون آلوده به میکروب را با گزش به انسان منتقل کند. انتقال عفونت از میزبانان حیوانی به انسانی، طاعون حیوانی و انتقال آن از انسان به انسان، طاعون انسانی نامیده می گردد.

تاریخچه بیماری طاعون

تا به امروز چند بار طاعون به صورت جهانگیر (پاندمیک) رخ داده است: اولین پاندمی ثبت شده در تاریخ، در سال 541 میلادی در مصر رخ داد و از آنجا به اروپا منتقل شد و موجب تلفات شدید و کاهش 60ـ50 درصد جمعیت در شمال آفریقا، اروپا و مرکز و جنوب آسیا شده است. دومین شیوع جهانی طاعون که به مرگ سیاه نیز مشهور شد در سال 1346 میلادی رخ داده و حدود 30ـ20 میلیون نفر یعنی یک سوم جمعیت اروپا را به کام مرگ کشاند. در این همه گیری، بیماری طاعون از طریق موش های صحرائی و انسان های مبتلا به آهستگی از روستایی به روستای دیگر و یا با سرعت بیشتری از طریق کشتی از کشوری به کشور دیگر منتشر شد. این همه گیری به مدت 130 سال ادامه یافته و مسائل سیاسی، مالی، فرهنگی و عقیدتی فراوانی به بار آورد. سومین همه گیری جهانی طاعون در سال 1855 از چین آغاز شد و به سایر مناطق انتشار یافت که پایان موجب مرگ 12 میلیون نفر از مردم هند و چین گشت. شیوع بیماری طاعون در نیمه اول قرن نوزدهم، فقط در شهر لندن 150 هزار نفر را به کام مرگ کشاند و در همین زمان بود که الکساندر یرسین توانست عامل این بیماری را شناسایی کند.

پراکندگی کنونی بیماری طاعون در جهان

در حال حاضر، طاعون در حیات وحش قسمت های غربی ایالات متحده آمریکا، بسیاری از مناطق آمریکای جنوبی، نواحی شمالی، مرکزی و شرقی آفریقا، آسیای جنوب شرقی و مرکزی و قسمت های انتهایی جنوب شرقی اروپا تا نزدیک دریای خزر دیده می گردد. با وجود اینکه طاعون شهری در بیشتر نقاط جهان کنترل شده است، ولی در برخی کشور های آفریقایی نظیر بوتسوانا، زامبیا، آنگولا، ماداگاسکار، کنگو، کنیا، اوگاندا، ملاوی، زمیبابوه، لیبی، تانزانیا و زئیر موارد انسانی بیماری هنوز هم در شهر ها گزارش می گردد. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی قاره آفریقا (ماداگاسکار، موزامبیک، تانزانیا، جمهوری دموکراتیک کنگو) و سپس آسیا (هند) بالاترین آمار مبتلایان به طاعون را دارند. این دو قاره به تنهایی 99٪ مناطق طاعون زده در سال 1997 در جهان را تشکیل می دادند. در آمریکای جنوبی و غرب ایالات متحده آمریکا نیز در سال 1997 چند مورد اعلام شده بود. اخیراً در ژوئیه سال 2020 ثبت یک مورد ابتلا به طاعون خیارکی در شمال چین پس از آن گزارش شد که قبل از آن دو مورد ابتلا در کشور مغولستان باعث ثبت هشدار درجه سه در آن منطقه شده بود. طغیان های اخیر طاعون نشان داده است که طاعون ممکن است در مناطقی که مدت های طولانی کانون های خاموش بیماری بوده دوباره ظهور پیدا کند.

پراکندگی بیماری طاعون در جهان بین سال های 2010 تا 2015

انواع بیماری طاعون و علائم آن

این نوع بیماری، بسته به اینکه کدام قسمت از بدن شما را درگیر کند، طبقه بندی می گردد و علائم بیماری نیز بسته به نوع بیماری متفاوت است؛ بنابراین در اینجا انواع مختلف بیماری طاعون را به همراه علائم آن، معرفی خواهیم کرد؛

1. طاعون خیارکی یا بوبونیک

طاعون خیارکی یا بوبونیک، شایع ترین نوع بیماری طاعون است. این نام به علت غدد لنفاوی متورم (buboes) است که به طور معمول در هفته اول پس از آلوده شدن ایجاد می شوند. طاعون خیارکی ممکن است باعث ایجاد تورم به اندازه تخم مرغ در غدد کشاله ران، زیر بغل یا گردن گردد. طاعون خیارکی شایع ترین نوع طاعون است و در اثر نیش کک آلوده ایجاد می گردد. باکتری این بیماری، وارد نیش شده و از طریق سیستم لنفاوی به نزدیکترین گره لنفاوی می رود و در آنجا آغاز به رشد و تکثیر می نماید. غدد لنفاوی ملتهب و دردناک می گردد. در مراحل پیشرفته تر عفونت، غدد لنفاوی ملتهب می توانند به زخم های باز و چرکین تبدیل شوند.

طاعون خیارکی چقدر کشنده است؟

طاعون خیارکی به ندرت دیده می گردد که از یک انسان به انسان دیگر منتقل گردد. کم شدن آب بدن و عطش دائمی بیمار از علائم دیگر این بیماری است. درصورتی که بیمار به موقع تحت معالجه نگردد، علایمی مانند افزایش ضربان قلب، آشفتگی و هذیان ظاهر می شوند. در این صورت بیمار پس از 36 ساعت می میرد. سایر علائم طاعون خیارکی شامل موارد زیر می باشد:

سردرد

خستگی یا ضعف

درد های عضلانی

آغاز ناگهانی تب و لرز

2. طاعون عفونتی خون یا سپتیسمیک

این طاعون بین 10 تا 20٪ طاعون ها را تشکیل می دهد. طاعون عفونتی خون در ادامه طاعون خیارکی به وجود آمده و نوع شدید شده آن است که طی تکثیر زیاد باسیل ها در دستگاه گردش خون، به صورت بیماری بروز می نماید. این حالت هنگامی رخ می دهد که سیستم دفاعی غدد لنفاوی و سایر دفاع های بدن فعال شده باشد. ممکن است خیارک های تشکیل شده آن قدر ریز باشند که دیده نشوند، این نوع طاعون باعث تورم ماهیچه (میوکارد) قلب و افزایش حجم آن و تخریب بافت های کبد و طحال گردد. افراد مبتلا به این نوع طاعون، دچار سرگیجه، حالت تهوع، اسهال، درد های عضلانی وحشتناک، تخریب بافت ها و کاهش زیاد فشارخون می شوند. سایر علائم طاعون عفونتی خون عبارتند از:

شوک

تب و لرز

ضعف شدید

درد شکم، اسهال و استفراغ

خون ریزی از دهان، بینی یا روده یا زیر پوست

کبودی و مرگ بافت (گانگرن) در اندام ها، معمولاً در پا، انگشتان پا و بینی

3. طاعون ریوی یا پنومونیک

طاعون ریوی نسبت به طاعون خیارکی نادر است، اما به شدت مسری و به مراتب کشنده تر است. طاعون ریوی هنگامی رخ می دهد که میکروب این بیماری مستقیماً از طریق ریه وارد بدن می گردد. طاعون ریوی می تواند از طریق راه تنفسی، از بیماری که به طاعون خیارکی دچار است به فرد سالم منتقل گردد. سرایت بیماری از راه تماس با مایعات و لباس های آلوده به باسیل یا تنفس قطرات معلق در هوا که با عطسه و سرفه منتشر می گردد، انجام می گیرد. در این نوع از طاعون دوره نهفتگی بیماری چند ساعت بیش تر طول نمی کشد و اولین علائم آن تب، سرفه شدید، اختلال در تنفس و استفراغ خون چرک آلود می باشد. ممکن است فرد بیمار به حالت کما برود. طاعون ریوی، حتی با درمان آنتی بیوتیکی نیز بسیار کشنده است و فرد را در حداکثر سه روز از پای درمی آورد. سایر علائم بیماری طاعون ریوی عبارتند از:

سرفه، با مخاط خونی (خلط)

مسائل تنفسی

تهوع و استفراغ

تب شدید

سردرد

ضعف

درد قفسه سینه

بیماری طاعون چگونه به انسان منتقل می گردد؟

با توجه به این موضوع که این بیماری، یک بیماری مشترک میان انسان و حیوانات است، حیوانات انتقال دهندگان اصلی این بیماری هستند. اگر کک آلوده به این باکتری بدن انسان را گاز بگیرید این بیماری انتقال پیدا می نماید. اگر جوندگان شهری مانند موش نیز ناقل این باکتری باشند می توانند سبب شیوع این بیماری شوند. حیوانات اهلی می توانند محیط مناسبی برای انتقال جوندگان آلوده به محیط خانه و اجتماعات انسانی باشند. به طور مثال این حیوانات از روش هایی مانند گاز دریافت و چنگ زدن ترشحات دهانی خود را وارد بدن انسان می نمایند. این بیماری به شدت مسری است و اگر فردی مبتلا به بیماری طاعون باشد این بیماری را به دیگران نیز انتقال می دهد. اگر بخواهیم نگاهی کلی به روش انتقال این بیماری داشته باشیم، می توانیم آن را به صورت زیر دسته بندی کنیم:

تماس با کک آلوده

تماس مستقیم با انسان های مبتلابه طاعون ریوی

تماس و دست کاری نسوج حیوانات آلوده و محیط کشت باسیل طاعون

انتقال بیماری طاعون در اثر تماس با گربه های آلوده به پنومونی طاعونی

تماس با شپش و کنه آلوده

انتشار عمدی بیماری طاعون از طریق افشانه های آلوده در حملات بیوتروریستی

طاعون و استفاده از آن به عنوان یک سلاح

طاعون از دیرباز به عنوان یک سلاح بیولوژیکی کاربرد داشته است. ژاپنی ها در جنگ جهانی دوم تحقیقات گسترده ای در خصوص پرورش و رهاسازی کک های آلوده به طاعون در اراضی دشمن انجام دادند و نمونه هایی از بمب های حاوی تعداد زیادی موش و کک را ساختند. آن ها در جریان همین آزمایش ها گروهی از زندانیان غیرنظامی و اسیران جنگی چینی، کره ای و منچوری را به طاعون مبتلا کردند.

عوامل خطرزا در ابتلا به طاعون

خطر ابتلا به این بیماری بسیار کم است و در سراسر جهان، فقط چند هزار نفر هر سال به این نوع بیماری مبتلا می شوند. با این وجود همین تعداد کم نیز می توانند در صورت عدم توجه به مقررات بهداشتی سبب بروز یک همه گیری شوند. در واقع همواره عوامل خطرزایی وجود دارند که می توانند سبب انتقال بیماری طاعون تبدیل آن به یک خطر عظیم شوند. این عوامل خطرزا عبارتند از:

1. عوامل جغرافیایی: این نوع بیماری در مناطق روستایی و پر ازدحام که از نظر بهداشتی ضعیف و دارای جمعیت جوندگان زیاد است، شیوع بیشتری دارد. بیشترین تعداد عفونت طاعون انسانی در آفریقا به ویژه جزیره آفریقایی ماداگاسکار رخ می دهد. این بیماری همچنین در مناطقی از آسیا و آمریکای جنوبی به انسان منتقل شده است. همچنین تفریح، شکار یا پیاده روی در مناطقی که حیوانات آلوده به این بیماری در آن زندگی می نمایند می توانند خطر گازگرفتگی یک کک آلوده را افزایش دهند.

2. عوامل شغلی: دام پزشکان و دستیاران آن ها به علت تماس با گربه های خانگی و سگ ها ممکن است به این بیماری آلوده شوند. در افراد با مشاغل پرخطر که با حیوانات آلوده سروکار دارند احتمال ابتلا به این بیماری بیشتر است.

بیماری طاعون چگونه تشخیص داده می گردد؟

آنالیز و تشخیص بیاری طاعون معمولاً به سه روش زیر صورت می گیرد:

1. آنالیز غدد لنفاوی: اگر غدد لنفاوی شما متورم شده و علائمی از طاعون بوبونیک داشته باشید، پزشکتان با استفاده از سوزن از باکتری ها نمونه تهیه می نماید، که به این روش آسپیراسیون گفته می گردد.

2. آزمایش خون: فقط در صورت ابتلا به طاعون سپتیسیم، باکتری های Yersinia pestis در جریان خون شما تشخیص داده می شوند.

3. آنالیز ریه ها: پزشکتان با استفاده از یک لوله نازک و انعطاف پذیر از طریق بینی یا دهان و پایین گلو شما از مخاط مجاری (خلط) یا مایعات نمونه تهیه می نماید.

پیشگیری از ابتلا به طاعون

اساس پیشگیری از طاعون، کنترل میزبان ها و حشرات ناقل باکتری است. برخی از حیوانات بطور طبیعی نسبت به بیماری مقاومند. با اندازه گیری تیتر پیش رونده آنتی بادی در سگ ها و یا گرگ ها ممکن است بتوان از بروز بیماری جلوگیری کرد. افزون بر این جلوگیری از تماس با حیوانات اهلی و یا جونده های کوچک که ممکن است با مخزن بیماری در ارتباط بوده باشند بسیار موثر است. با این حال اگر در مناطقی هستید که شیوع این بیماری زیاد است، می توانید برای پیشگیری از ابتلا به بیماری، احتیاط های زیر را انجام دهید:

منبع عفونت را پیدا نموده و آن را نابود کنید. مناطقی که محتمل است جوندگان در آن لانه سازی سازی نمایند را از بین ببرید.

کارکنان بهداشتی باید در خصوص پیشگیری و کنترل عفونت مهارت های لازم را آموزش ببینند. کارگران در تماس مستقیم با بیماران طاعون پنومونی باید اقدامات پیشگیری نماینده استاندارد را انجام دهند و در مدت هفت روز یا حداقل تا زمانی که در معرض بیماران آلوده قرار دارند، از آنتی بیوتیک استفاده نمایند.

بیماران مبتلا به طاعون ذات الریه را جدا نگهداری کنید. بیماران ذات الریه باید جدا شوند تا از طریق راه های تنفسی دیگران را آلوده ننمایند. ارائه ماسک برای بیماران پنومونی می تواند باعث کاهش شیوع انتشار بیماری گردد.

در مناطقی که جوندگان به راحتی به آن ها دسترسی پیدا می نمایند، از ریختن غذای حیوان خانگی در مناطقی که جوندگان محتمل است به آن دسترسی داشته باشند خودداری کنید.

از حیوانات خانگی خود در برابر آلودگی با کک محافظت کنید. با دامپزشک برای شناخت و تهیه بهترین محصولات کنترل نماینده کک مشورت کنید.

هنگام دست زدن به حیوانات آلوده حتما، از دستکش بهره ببرید تا از تماس پوستتان با باکتری های مضر جلوگیری کنید.

درمان بیماری طاعون

تا به امروز واکسنی برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری ساخته نشده است. درمان این بیماری با مصرف آنتی بیوتیک امکان پذیر است. برای درمان این بیماری معمولا آنتی بیوتیک های زیر تجویز می شوند:

جنتامایسین

داکسی سایکلین

سیپروفلوکساسین

لووفلوکساسین

مکسیفلوکساسین

کلارفنیکول