شب یلدا، شبی برای ایرانی بودن و ایرانی ماندن - مجله باهام

با وبسایت گردشگری سازمان میراث فرهنگی همراه باشید.

شب یلدا چه شبی است؟!

شب یلدا که جشن ایرانی هست، از 7 هزارسال پیش تا امروز در میان ایرانیان برگزار شده است. در آن دوران تاریخ ساز، اجداد ما به دانش گاهشماری دست یافتند و فهمیدند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است. در این زمان، خانواده ها دور هم جمع می شدند تا از خطر اهریمن در امان باشند و با روشن کردن آتش، از خورشید طلب برکت می کردند. تاریخچه شب یلدا شامل خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های خوش رنگ است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی و فراوانی هستند. فال دریافت از کتاب حافظ، در بین آداب و رسوم شب یلدا مرسوم است و مردم ایران در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم ویژه خود، آن را جشن می گیرند. انار و هندوانه، با رنگی سرخ و درخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می فرایند. هندوانه به عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز بوده و سمبل خورشید هست و به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره محسوب می گردد.

تاریخچه شب یلدا

جشن هایی که در تاریخچه شب یلدا برگزار می شوند، سنتی آریایی هستند. مردم گذشته که کشاورزی بنیان زندگیشان را تشکیل می داد، بر اثر تجربه توانستند فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول تنظیم نمایند. آنان ملاحظه کردند که در بعضی ایام، روزها بسیار بلند می شوند و در نتیجه در آن روزها از نور خورشید بیشتر می توانند، استفاده نمایند. مردم دوران باستان، دریافتند که کوتاهترین روز، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاهتر می شوند و از این رو آن را شب زایش خورشید نامیدند. تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی ترین شب سال، تاریکی اهریمن بیشتر می شد، شب یلدا برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می رسید، آتش می افروختند تا تاریکی از بین برود. مردم گرد هم جمع می شدند و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی به سر می آوردند و هرآنچه میوه تازه فصل که نگهداری شده بود را در سفره می نهادند. ایرانیان، گاه شب 30 آذر را تا دمیدن پرتو به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند. بعضی در مهرابه ها به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب نمایند. مردم، روز پس از شب یلدا را به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود. در آداب و رسوم شب یلدا، همگان از جمله پادشاه، لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت. در تاریخچه شب یلدا، جنگ و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود. در آداب و رسوم شب یلدا، بیشتر از این رو دست از کار می کشیدند که نمی خواستند احیانا مرتکب بدی شوند.

آداب و رسوم شب یلدا

اصفهان

در استان اصفهان، آیین های ویژه ای وجود دارد که کم و بیش هنوز هم ادامه دارند. زمستان به دو بخش چله و چله کوچک تقسیم می گردد که چله از اول دی ماه تا بهمن بود اما چله کوچک از دهم بهمن شروع و تا سی بهمن ادامه دارد. البته آیین 30 آذر و برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (ماده) و عمو چله(نر) تقسیم می گردد، چون همه موجودات و اشیا را براساس جنس مذکر و مونث تقسیم بندی می شوند. خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان سفره شب چله، این شب را گرامی می دارند و درک می نمایند که شب یلدا چه شبی است.

استان آذربایجان شرقی

بیشتر مردم استان آذربایجان شرقی در تاریخچه شب یلدا، هندوانه می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی نمایند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، اعتقاد بر این است که کسانی که نامزد هستند، در این شب برای نامزدهای خود خوانچه می فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها، کمک می نمایند. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم کمک به منزل داماد می آورند و به جشن و پایکوبی می پردازند. فردای شب 30 آذر، مادر دختر تمام طبق ها را در اتاق مهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می نماید. در آذربایجان و در تاریخچه شب یلدا، سابقا از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می کردند تا در هوای آزاد خراب نگردد و یا اینکه در کاه قرار می دادند. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعد از شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می کردند. بعد از خوردن تنقلات و میوه بزرگان، برای اینکه بدانند شب یلدا چه شبی است خانواده به نقل حکایات و داستان هایی از حماسه های ملی این سرزمین نظیر اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو در این جشن ایرانی مشغول می شدند.

خراسان جنوبی

در استان خراسان جنوبی مراسم کف زدن برپا می گردد. در این مراسم، ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند. مردان و جوانان فامیل، با دسته ای از چوب های نازک درخت انار آنقدر آن را هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر، آماده خوردن شده و پس از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی میهمانان برده می گردد و به این مناسبت می فهمند که شب یلدا چه شبی است.

زاهدان

مردم شهر زاهدان در این جشن ایرانی، در خانه بزرگ قوم خویش گرد هم می آیند و به قصه هایی که پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها برایشان نقل می نمایند، گوش می دهند. برگزاری آداب و رسوم شب یلدا، همراه با گروهی از اعتقادات اسطوره ای، شبی خاطره انگیز را برای خانواده ها به خصوص بچه ها و نوجوانان فراهم می نماید.

استان کرمانشاه

در استان کرمانشاه نیز تاریخچه شب یلدا از صندلی ویژه ای برخوردار است و همیشه با مراسم زیبا و باشکوهی برگزار می گردد. مردم در این شب بیدار می مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ دریافت و آجیل خوردن با مادر دنیا در زادن خورشید، همراهی و همدردی نمایند. میوه هایی نیز در این جشن ایرانی خورده می گردد که به گونه ای نمادی از خورشید هستند. قصه هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا بود. افراد فامیل بنابر رسمی دیرینه، به خانه بزرگترین فرد فامیل که معمولا پدربزرگ و مادربزرگ هستند، رفته و با تکاندن برف های زمستان از لباس هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می فرایند. افراد فامیل، بر سر یک سفره باهم شام می خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب، خوردنی های متنوعی چیده می شد. یکی از آداب زیبا در استان کرمانشاه، دریافت فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مسائل خود در زندگی، قرار می دهند و همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال و در این جشن ایرانی خبری می گیرند.

استان قزوین

مردم استان قزوین آیین شب یلدا را با رفتن به خانه بزرگترها می گذرانند. به عقیده بزرگترها و در آداب و رسوم شب یلدا، آوردن میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام همراه با خوراکی های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می دهد. در این شب، اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل کشا و انجیر خشک شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیده مادربزرگ های قزوینی در تاریخچه شب یلدا، اگر در این جشن ایرانی ننه سرما گریه کند، باران می بارد و اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد، برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره گردد، تگرگ می آید.

تهران

همه فرزندان خانواده، در منزل مادر و پدر جمع می شدند. از آئین شب یلدا در شهر تهران، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی مراکز کشاورزی به تهران، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای تهرانی ها قرار گرفته است. آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی ها بوده که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه های خشک شده است. تهرانی ها این جشن ایرانی را همه ساله برگزار می نمایند و به راستی می فهمند که شب یلدا چه شبی است.

گیلان

مردم استان گیلان، خوردن هندوانه را در شب یلدا واجب می دانند و هندوانه را حتما فراهم می نمایند، زیرا بر این باورند که هر کس در این جشن ایرانی هندوانه میل کند، در زمستان از سرما در امان می ماند و معتقدند هر کس در این جشن ایرانی هندوانه بخورد، در تابستان احساس تشنگی نمی نماید و از مهمترین آداب و رسوم شب یلدا برای آن هاست. ازگیل آب انداخته یکی دیگر از خوردنی های خوشمزه شب چله در گیلان است. در گیلان، مردم معتقدند که در شب چله 40 نوع خوراکی باید خورد، در شهر دیلمان کدو پخته، نخود برشته، حلوا و شیرینی درست می نمایند و در بعضی مناطق شرقی گیلان تره می چینند و از آن خورشت درست می نمایند که از بخش های مهم تاریخچه شب یلدا هست.

استان لرستان

نخود، کشمش، پسته، بادام، گردو و انواع شیرینی های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم استان لرستان، در 30 آذر از آن ها استفاده می نمایند و از آئین شب یلدا در این استان است. غذای مخصوص مردم لرستان بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است. اغلب خانواده های لرستانی برای اینکه بدانند شب یلدا چه شبی است، آن را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ های خود سپری می نمایند. در لرستان، مردم در شب چله گندم شیره می خورند که گندمی است که در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را به آن مخلوط می نمایند، سپس، آن را روی ساج برشته می نمایند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می نمایند و می خورند.

شیراز

غذای ویژه سفره شب یلدا در شهر شیراز، هویج پلو است. افراد باید در این شب از انواع گرمی ها مانند خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آن ها نیز به گرمی برگردد. معمولا در شب چله، سرد مزاج ها اگر بخواهند طبعشان برگردد باید چیزهای گرم بخورند، گرم مزاج ها هم باید برعکس چیزهای سرد بخورند. در تاریخچه شب یلدا ارده شیره، ارده و خرما و رنگینک رواج کاملی دارد و این خوراک ها همه گرم هستند. خوردن هندوانه در گستره ایران اسلامی و بین خانواده ها رواج دارد.

کلام پایانی

آداب و رسوم شب یلدا، بهانه ای شیرین است. بهانه ای برای افتخار کردن به اصالتی ایرانی، برای شادی در کنار خانواده و دوستان و برای اینکه بدانیم که عمر ما هم به سان برگ ریزان پاییزی کوتاه است و شاید زمستان بعد نباشیم، پس قدر هم را عاشقانه بدانیم.

چراغ های خانه روشن شده اند

نگاه کن به درختان ساکت باغ

نگاه کن به گیسوان بر، باد رفته بید

خانه غرق نور و شادی شده است

زمستان در پس دیوار نشسته است

به سان رهگذری خسته

به سان طفلی چموش از دست طعنه های مادر

پاییز سست و بی رمق نگاه می نماید

به تاجگذاری زمستان

به لبخند تلخ ننه سرما

بار سفر بسته تا یلدا را دریابد

شاد زی که عمر یلدا کوتاه است

کوتاه تر از عمر گل باغ

شاد زی که یلدا شیرین است

آری شاد زی که یلدا شیرین است