مهندسی خاص رصدخانه 800 ساله یزد - مجله باهام

به گزارش خبرنگاران، نادر کریمیان سردشتی در نشستی که با موضوع رصدخانه رکنیه، اثری شگفت انگیز در تاریخ علم ایران در کتابخانه وزیری یزد برگزار گردید، ضمن تشریح رصدخانه رکنیه و عملکرد این مجموعه تاریخی، اظهار کرد: این رصدخانه یکی از رصدخانه های دوره تمدن اسلامی است که شناخت آن اهمیت زیادی دارد.

وی با بیان این که رصدخانه مذکور موسوم به رصدخانه وقت الساعت در ابعاد هفت در هفت متر بنا شده دارای 12 متر ارتفاع بوده، اظهار کرد: رصدخانه دارای مهندسی خاص بوده به طوری که در ساخت آن و در قیاس با سایر رصدخانه ها از مهندسی ساعت های آبی استفاده شده و معماری ایرانی و اسلامی نیز در آن کاملاً رعایت شده است.

این محقق یکی دیگر از ویژگی های این رصدخانه را تنوع آثار در مجاور آن خواند و توضیح داد: مجموعه رکنیه دارای آثار متعددی مانند ساعت، مدرسه، گنبد و مقصوره، صفه ها و مناره ها و قنات زارچ و آب انبار، بیت الدویه، دارالشفاء، چاه آب سرد و حوض وسیع از آب قنات فراشا، خانقا و دارالحدیث و دارالقرانی نیز بوده که آن را شگفت انگیز نموده است.

کریمیان سردشتی یادآور شد: این مجموعه و ابنیه آن در وقف نامه سید شمس الدین و سید رکن الدین ذکر شده است.

به گزارش خبرنگاران، مجموعه رکنیه قدمتی بیش از 800 سال داشته و توسط سید رکن الدین از علمای برجسته یزد ایجاد شده که پس از وفات نیز وی را در مدرسه رکنیه که بخشی از این مجموعه بوده، به خاک سپرده اند.

سید رکن الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام الدین محمد بن نظام از سادات شهر یزد، به شمار می آید. این عالم در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی نموده و از بزرگان و حاکمان آن دوران محسوب می گردد. وی در زمان حیات خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را برعهده داشت و سپس به عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب می گردد.

بنابر نوشته های تاریخی وی در سال 732 هجری قمری از جهان رفت و در مدرسه رکنیه به خاک سپرده شد. البته این بنای تاریخی بخش کوچکی از یک مجموعه بسیار وسیع است که شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت الادویه، دارالشفا و خانقاه بوده که امروزه از این مدرسه قسمت های کمی برجای مانده و به نام بقعه سید رکن الدین شناخته می گردد.

بقعه یا آرامگاه سید رکن الدین در کنار مسجد جامع کبیر یزد و به فاصله ای بالغ بر یک متر پایین تر از سطح کوچه سید رکن الدین قرار گرفته است. نقشه عمارت بر جای مانده از بنای اولیه، از مربعی به طول ضلع داخلی آن که حدود 86 متر و 11 سانتی متر و ضلع خارجی آن 60 متر و 14 سانتی متر و ضخامتی برابر با 40 متر و 10 سانتی متر برآورد شده است.

این بنا یک در ورودی دارد و بالای بقعه گنبدی زیبا و منحصر بفرد بر گردنی استوانه ای و بسیار بلند، قرار گرفته است که شامل میان سرا، ایوان و فضای زیر گنبد است. معماران و طراحان سازنده این بنای تاریخی، درون میان سرا را بدون غرفه و هرگونه ساختارهای معماری بنا نموده اند.

درواقع می توان بیان نمود که داخل میان سرای این عمارت کهن، از سادگی چشمگیر و ظریفی برخوردار است. در طرفین دیوارهای خارجی ایوان بقعه، را با تنوع جالبی از کاشی های مسدس پوشانده اند. البته این کاشی کاری ها در سال های اخیر توسط مرمت گران و معماران کشور، مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته است.

همچنین این بنا دارای ایوان سقفی با تاق های گهواره ای است، که انتهای آنرا با نورگیری شبکه ای تعبیه نموده اند که در مرکز قرار گرفته است و بر روی آن نقوشی قرار گرفته است که بوسیله گچ بری هایی زیبا و چشم نواز تزئین شده اند.

کاشی کاری یکی از عناصر تزئینی در معماری ایرانی محسوب می گردد. بقعه سید رکن الدین یزد نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی از این قاعده مستثنی نبوده و طراحان و معماران سازنده آن، در چهار قسمت از این بنا، از کاشی کاری استفاده نموده اند. گنبد بقعه، از جمله بخش هایی است که از کاشی کاری پوشیده شده است؛ البته به نظر می رسد که در قرون مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و احتمالا قسمت اصلی آن، از بین رفته است.

در ازاره ایوان قطعاتی از کاشی زرین فام برجای مانده است و مسئولان باستان شناسی برای جلوگیری از تخریب بیشتر ، پوششی را بر آن تعبیه نموده اند. هنرمندان کاشی کار کشور، نمای بیرونی ایوان را نیز که در طی چند دهه گذشته به این اثر کهن اضافه شده است، بوسیله کاشی کاری تزئین نموده اند.

در قسمت های داخلی بقعه، در نقاطی از ازاره کاشی کاری به صورت کاشی های تک رنگ اجرا شده است که البته بخش وسیعی از آن ترمیمی است. جنس کاشی هایی که در گنبد و ازاره مورد استفاده قرار گرفته است گلی و بدنه کاشی های زرین فام که درازاره ایوان کار شده است، از سنگ است.

در دوران گذشته برای پاسداشت مقام شخص یا ابراز بزرگی و عظمت صندلی دینی و علمی فرد مورد نظر، در بقعه یا آرامگاه وی از طلاکاری استفاده می شده است. عملی که امروزه نیز شاهد انجام آن در حرم های مطهر امامان و اهل بیت ایشان هستیم.

در بقعه سید رکن الدین محمد قاضی نیز، تمامی کتبیه ها و تصاویری که با روش های خاص گچ بری فتیله ای و قالبی اجرا شده است، با طلاکاری پوشیده شده اند. اما متاسفانه به دلیل تخریب فراوان که براثر گذشت زمان طولانی از ساخت آن اجرا شده است، امروزه بخش اندکی از طلاکاری ها باقی مانده است. در شمسه مرکزی سقف گنبد، تصاویر اسلیمی اطراف آن، نقوش اسلیمی بالای کتیبه گری و گنبد و همچنین داخل فیلپوش ها، این تکنیک زیبا به چشم می خورد.

در بخشی از قسمت ها از ورق قلع کار شده است و معماران سازنده این بنا، برای ایجاد جلوه طلایی به آن قسمت، از پوشش روغنی بر ورق قلع بهره برده اند. البته در بخش هایی که از سطوح صاف برخوردارند، ورق طلا کار شده است که می توان از شمسه مرکزی سقف گنبد، کتیبه گریو گنبد و داخل فیل پوش ها نام برد. البته نباید از قسمت های شمسه مرکزی سقف مرکزی و نقاشی های تزئینی سقف گنبد نیز که از طلاکاری استفاده شده است، غافل شد.

کارشناسان بخشی از عنصری که از نمونه طلا تزئین شده بود را بررسی نموده و بر اساس اطلاعات بدست آمده تعیین شد حدود 88 درصد از آن عنصر طلا است. همچنین با بهره مندی از تصاویر میکروسکوپی لایه ای از تزئینات طلاکاری شده، اطلاعاتی در خصوص روش چسباندن یا نصب شدن ورق طلا به زمینه، بدست آمده است که نشان می دهد، این امر توسط روغنی که با گل سرخ رنگی شده است، اجرا شده است.

نقاشی هایی که به صورت تزئینی بر سقف اجرا شده شده است، از تصاویر هندسی و گیاهی (اسلیمی) تشکیل شده است. به بیانی ساده تر می توان اینگونه بیان نمود که طراح و هنرمند سازنده عمارت سید رکن الدین، برای انجام نقاشی های تزئینی ابتدا با تقسیم بندی های اولیه از طریق ایجاد خراشی بسیار ظریف، طرح اولیه را به صورت قلم گیری تک رنگ انجام داده و پس از آن به رنگ کردن آن ها پرداخته است.

به نظر می رسد روش های اجرای کتیبه های نقاشی در بنای تاریخی سید رکن الدین، نمونه ای از نقاشی های تزئینی است، به گونه ای که پس از اتمام لایه آستر که از کاهگل است، لایه بستر گچی به صورت هنرمندانه و تحسین برانگیزی توسط هنرمندان دوران ایران باستان، اجرا شده است. سپس بوسیله صمغ های گیاهی بوم سازی شده و با ایجاد کردن خراش ، تقسیم بندی ها اجرا شده اند.

یکی دیگر از نکاتی که در این بنا به چشم می خورد، هنرمندی خطاطانی است که به نمایش و ارائه هنر و استادی خود پرداخته اند. آن ها در بعضی از قسمت ها بدون بهره گیری از پیش طرح، مستقیما بوسیله قلم موو رنگ، کتیبه را بر سطح دیوار نوشته اند. هرچند در بعضی از آن ها، کتیبه ابتدا روی کاغذ نوشته شده و با استفاده از تکنیک گرته زنی روی سطح دیوار انتقال یافته اند.